Πατριάρχης Γρηγόριος Ε': Εθνομάρτυρας ή προδότης;

Την 1η Μαρτίου 1821 γίνεται γνωστή στο Σουλτάνο η επανάσταση στη Μολδοβλαχία και καλεί σε σύσκεψη τον Πατριάρχη Γρηγόριο Ε'.

Ο Γρηγόριος για 10 ολόκληρες ημέρες παραμένει αδρανής προκαλώντας την μήνι του Σουλτάνου. 

Την Παρασκευή 11 Μαρτίου, ο Σουλτάνος εκδίδει μπουγιουρντί που τον διατάσσει να αφορίσει την Επανάσταση, διαταγή που ενέκρινε και ο Ρώσος πρέσβυς Stroganov.

Την ίδια ημέρα λοιπόν ο Γρηγόριος εκδίδει τον πρώτο αφορισμό (θα υπάρξουν δύο συνολικά). 

Σχετικά με τον πρώτο αφορισμό (2η εικόνα - ο πρώτος αφορισμός, δημοσιευθείς από "Ελληνικός Τηλέγραφος" στις 17 Απριλίου 1821):

Α) Κρατείται μυστικός, καθώς εκδίδεται Παρασκευή και δεν εκφωνείται κατά την Κυριακάτικη λειτουργία.

Έτσι, ενώ η γερμανική "Allgemeine Zeitung" φύλλο της 27 Απριλίου 1821 αναφέρει σε ανταπόκρισή της το μπουγιουρντί του Σουλτάνου, το οποίο ανεγνώσθη από τον Πατριάρχη στους Έλληνες προύχοντες της Πόλης, δεν αναφέρει τον καθαυτό αφορισμό της ίδιας ημέρας, τον οποίο προφανώς ο ανταποκριτής της δεν πληροφορήθηκε ποτέ:

http://opacplus.bsb-muenchen.de/title/3257714/ft/bsb10504274?page=471

Β) Εκδόθηκε χειρογράφως και όχι τυπωμένος σε μονόφυλλο, κάτι το οποίο σημαίνει ότι μετά την παραλαβή του στην τοπική Μητρόπολη, οι διάφοροι Επίσκοποι θα έπρεπε να τον αντιγράφουν με το χέρι, καθυστερώντας την διάδοσή του στο ποίμνιο και προσδίδοντάς του τοπικό χαρακτήρα.

Γ) Είναι γεμάτος με αδιανόητα λάθη όπως ανύπαρκτες Μητροπόλεις και Μητροπολίτες καθώς και αποσιωπητικά στην θέση του ονόματος του αποδέκτη στην συνοδευτική Επιστολή. 

(3η εικόνα - στα κόκκινα τετράγωνα οι ανύπαρκτοι Μητροπολίτες, οι οποίοι δεν αναφέρονται στο δεύτερο "διορθωμένο" αφορισμό)

Η απάτη δεν διαφεύγει των Τουρκοκρητικών της Πύλης που ενημερώνουν τον Σουλτάνο, ο οποίος διατάσσει την Κυριακή 20 Μαρτίου την έκδοση ενός γνήσιου αφορισμού, που θα τυπωνόταν σε μονόφυλλο υπό μορφήν Απανταχούσας και που θα μεταφερόταν σε όλη την Αυτοκρατορία από το Αυτοκρατορικό ταχυδρομείο με Τατάρους ιππείς, ενώ παράλληλα θα ανακοινωνόταν κατά την Κυριακάτικη λειτουργία. 

Το κείμενο της ίδιας ημέρας πράγματι τυπώνεται σε μονόφυλλο, ένα από τα οποία σώζεται στο Μουσείο Φαλτάιτς της Σκύρου. (4η εικόνα - ο δεύτερος αφορισμός)

Στον δεύτερο αυτό «αφορισμό» παρατηρούνται τα εξής:

Α) Οι αφοριζόμενοι αναφέρονται με τα κανονικά τους ονόματα, και όχι ως «Κακοαλέκος» ή «Κακομιχάλης», όπως θα ήταν αναμενόμενο.

Β) Ήταν συντεταγμένος σε απλό τύπο, χωρίς το «κομβολόγιον των αρών» που έτρεμαν οι πιστοί.

Γ) Στο κύριο σημείο του κειμένου, το αφοριστικό ρήμα συντάσσεται στην ευκτική έγκλιση, «ἀφωρισμένοι ὑπάρχοιεν», και όχι στην οριστική (ευκτική σημαίνει ότι τους «εύχεται» να είναι αφορισμένοι).

(5η εικόνα σύγκριση του "εικονικού" αυτού αφορισμού με έναν πραγματικό αφορισμό)

Είναι φανερό λοιπόν ότι ο «αφορισμός» της Επανάστασης ήταν ένας τακτικός ελιγμός που αποσκοπούσε στην προστασία των Ελλήνων της Πόλης από την οργή του Σουλτάνου.

Εξ' άλλου ο Πατριάρχης γνώριζε για την ύπαρξη της Φιλικής Εταιρίας και την σχεδιαζόμενη επανάσταση  ήδη από το 1818, σύμφωνα με τον Εμμ. Ξάνθο (ένας από τους ιδρυτές της Φιλικής Εταιρίας) και τον ιστορικό Ι. Φιλήμονα. (6η εικόνα)

Όμως και οι ίδιοι οι Τούρκοι σε απάντηση σε διάβημα των Ρώσων για την εκτέλεση του Πατριάρχη, ανέφεραν ότι τον εκτέλεσαν όχι διότι απέτυχε να αποτρέψει την Επανάσταση του ποιμνίου του (όπως ισχυρίζονται οι επικριτές του), αλλά διότι συνωμότησε ενεργά. (7η εικόνα)

Αλλά και ο ίδιος ο αφορισμένος Αλ. Υψηλάντης (αρχηγός της επανάστασης στη Μολδοβλαχία) σε επιστολή του προς τον Θ. Κολοκοτρώνη γράφει ότι ο Πατριάρχης αφόρισε την επανάσταση "βιαζόμενος παρὰ τῆς Πόρτας". (8η εικόνα)

Συμπερασματικά ο Πατριάρχης Γρηγόριος Ε' εξέδωσε δύο αφορισμούς εικονικούς και αυτό καθυστερημένα για να εξευμενίσει τον Σουλτάνο, ενώ στην πραγματικότητα γνώριζε τα πάντα σχετικά με την επανάσταση. Ο Σουλτάνος βέβαια κατάλαβε το ρόλο του και τον εκτέλεσε παραδειγματικά. Δίκαια λοιπόν θεωρείται Οσιομάρτυρας και Εθνομάρτυρας, ενώ την 8η Απριλίου 1921 αγιοκατατάχθηκε επίσημα από την Εκκλησία της Ελλάδος.

ΥΓ. Μόνο ο Αδ. Κοραής θεωρούσε τουρκόφιλο τον Πατριάρχη, αλλά είναι γνωστό το αντιχριστιανικό του μένος.

Προς σύγκριση, δίνεται παράδειγμα πραγματικού αφορισμού, συγκεκριμένα εκείνου που εξέδωσε ο διάδοχος του Γρηγορίου, Ευγένιος Β΄, κατά των αρχιερέων που συμμετείχαν πιο ενεργά στην Επανάσταση, όπως του Παλαιών Πατρών Γερμανού:

«[Α]ποφαινόμεθα συνοδικῶς [...] ἵνα οἱ ῥηθέντες πέντε έξωλέστατοι, οἱ οὐ μόνον καὶ ἀρχιερατικοῦ, ἀλλὰ καὶ τοῦ χριστιανικοῦ έπαγγέλματος ἀνάξιοι ὄντες, ὡς τοιοῦτοι τὴν φαυλότητα καὶ μοχθηρίαν άναφανέντες [...] καθῃρημένοι ὑπάρχωσι [ΣΣ: στην οριστική] [...] ὁ μὲν Κακοπαλαιῶν Πατρῶν Γεώργης μόνον, ὁ δὲ Κακοκερνίτζης Παναγιώτης, ὁ δὲ Κακοευρίπου Γεώργης, ὁ Κακοταλαντίου Νικήτας, ὁ Κακοσάμου Κυριακός, ὁ Κακοναυπλίου Γεώργης καὶ ὁ Κακοαιγίνης Γρηγόρης λεγόμενοι».

Η εικόνα είναι παρμένη από το ακόλουθο άρθρο:

https://www.huffingtonpost.gr/entry/yia-ton -aforismo-tes-epanastases-apo-ton-yreyorio-e_gr _6059d9b1c5b6cebf58d19ce8

«Ο Πατριάρχης, φανερός αρχηγός του έθνους του, ήτο συγχρόνως ο μυστικός αρχηγός της συνωμοσίας. Η πλειονότης των ραγιάδων των εγκατεστημένων εις τα μέρη, ένθα εξέδωκε τα αναθέματά του, μακράν του να παραμείνουν πιστοί υπήκοοι, υπερέβησαν τους άλλους εις την ανταρσίαν. Ούτω μεταξύ άλλων, εις τα Καλάβρυτα κώμην του Μορέως, πρώτοι οι ραγιάδες εξηγέρθησαν, εφόνευσαν πλείστους Μουσουλμάνους και διέπραξαν μυρίας βιαιοπραγίας και φρικαλεότητας. Η Υψηλή Πύλη εβεβαιώθη ότι ο Πατριάρχης έλαβεν ενεργόν μέρος εις την συνωμοσίαν και ότι η εξέγερσις των ραγιάδων των Καλαβρύτων ήτο έργον ιδικόν του, όπως και άλλων υποκινητών, πρώτον εκ των εγγράφων τα οποία έπεσαν εις τας χείρας της και δεύτερον εξ αυτών των δηλώσεων μερικών υπηκόων εκ του Ελληνικού έθνους, οι οποίοι παρέμειναν πιστοί εις τα καθήκοντά των».

Η Πατρική Οικία του Γρηγορίου Ε' στη Δημητσάνα.

«Ο Πατριάρχης Γρηγορίος Ε΄ συρόμενος στην αγχόνη».

Λεπτομέρεια από τον πίνακα του Νικηφόρου Λύτρα

Η κεντρική πύλη του Πατριαρχείου, όπου απαγχονίστηκε ο Γρηγόριος Ε΄, η οποία παραμένει κλειστή ως σήμερα σε ένδειξη τιμής. Στο Πατριαρχείο εισέρχεται κανείς έκτοτε μόνο από τις πλάγιες πύλες.

Το σκήνωμα του Πατριάρχη Γρηγορίου του Ε' ρίχνεται από τους Εβραίους στον Κεράτιο Κόλπο.

Πίνακας του Peter von Hess

Η λάρνακα του Γρηγορίου του Ε

Το 1871 τα οστά του Γρηγορίου μεταφέρθηκαν από την Οδησσό στην Αθήνα και εναποτέθηκαν σε μαρμάρινη λάρνακα που βρίσκεται μέχρι και σήμερα στη Μητρόπολη Αθηνών. Στην οπίσθια όψη της λάρνακας υπάρχει η επιγραφή:

ΗΔΕ ΚΕΧΑΝΔΕ ΝΕΚΥΝ ΠΑΤΡΙΑΡΧΟΥ ΓΡΗΓΟΡΙΟΙΟ

ΛΑΡΝΑΞ, ΟΝ Τ ΑΣΕΒΕΙΣ ΧΕΙΡΕΣ ΑΠΗΓΧΟΝΙΣΑΝ ΒΟΣΠΟΡΙΟΝ Τ ΕΙΣ ΟΙΔΜΑ ΒΑΛΟΝ, ΚΕΙΘΕΝ Δ ΟΜΟΦΥΛΩΝ

ΝΗΥΣ ΚΟΜΙΣ ΕΙΣ ΑΚΤΑΣ ΤΗΛΕ ΒΟΡΥΣΘΕΝΙΔΑΣ.

ΝΥΝ Δ ΑΥΤ ΕΚ ΠΟΝΤΟΥ ΧΘΟΝ ΕΣ ΕΛΛΑΔΑ ΒΟΥΛΗΙ ΑΝΑΧΘΕΙΣ

ΕΛΛΗΝΩΝ, ΛΑΩΙ ΚΕΙΤΑΙ ΑΠΑΝΤΙ ΣΕΒΑΣ.

Ο ανδριάντας του Πατριάρχη Γρηγορίου Ε΄ στα προπύλαια του Πανεπιστημίου Αθηνών